جانشينى پیامبر از تئورى تا واقعيت

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

يکی از مسائل بحث برانگيز ميان فرقه های مختلف اسلامی در طول تاريخ بحث خلافت و جانشينی پيامبر بوده است.

عده ای را اعتقاد بر آن است که رسول خدا بدستور خداوند برای خود جانشين تعيين نمود، و عده ای نيز معتقدند که رسول خدا مسئله ی جانشينی خود را به اصحاب بزرگوارش واگذار نمود، تا با شور و مشورت، شخص مورد علاقه ی خود را انتخاب نمايند.

اما در اين ميان واقعيت چيست؟ آيا واقعا ممکن است پيامبر کسی را به عنوان جانشين تعيين نکند؟ وانگهی اگر پيامبر جانشين تعيين نکند، چه اشکالی پيش مي آيد؟

واقعيت اين است که تعيين جانشين نه تنها بر پيامبر واجب نيست، بلکه اين امر می تواند اصل نبوت او را زير سؤال ببرد، بدلايل زير:

1- نه در قرآن و نه در کتابهای آسمانی ديگر ثابت نشده است که پيامبری از پيامبران، پس از خود جانشين تعيين کرده باشد، بلکه با وجودی که در بين برخی از پيامبران  فواصل زمانی طولانی وجود داشته، (که اصطلاحا به آن دوران فترت می گويند) ولی در اين فاصله هيچ پيامبری نيامده است، و پيامبر قبلی کسی را به عنوان جانشين تعيين نکرده است. 

مثلا فاصله زمانی بين حضرت عيسی و پيامبر اکرم (ص) بيش از 550 سال بوده است، ولی ثابت نشده که در اين فاصله ی زمانی طولانی، حضرت عيسی کسی را به عنوان جانشين تعيين کرده باشد، در حالی که نياز به جانشينی قابل توجيه بوده است، بنابراين اگر عدم تعيين جانشين برای ديگر پيامبران ناپسند نيست، چرا برای پيامبر اسلام بايد ناپسند باشد؟

علت عدم تعيين جانشين نيز آن است که پيامبران اين اختيار را  از خود نداشته اند، چرا که آنها از طرف خداوند تعيين شده اند، و حق تعيين جانشين نيز از طرف خداوند است.

اَللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ [أنعام:124] يعنی: خدا بهتر مى‏داند رسالتش را كجا قرار دهد.

با اين حساب عدم تعيين جانشين از طرف پيامبر اسلام امری خلاف عرف انبياء نيست، بلکه دقيقاً مطابق با خط و مشی پيامبران گذشته است.

شايد گفته شود که برای پيامبران گذشته تعيين جانشين، ضروری نبوده است، چرا که آنان پيامبر آخر نبوده اند، و مردم به آمدن پيامبران بعدی اميد داشته اند، اما از آنجا که پيامبر ما آخرين پيامبر بوده است، لذا لازم بوده تا برای خود جانشين تعيين کند؟!

اتفاقاً پيامبر به همين دليل نبايد جانشين تعيين کند، و اين همان چيزی است که در دليل دوم به آن خواهيم پرداخت.

2- خداوند متعال در سوره ی أحزاب (آیه 40) پيامبر را چنين معرفی می کند:

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا. يعنی: محمد پدر هيچ يك از مردان شما نيست ولى فرستاده خدا و خاتم پيامبران است و خدا همواره بر هر چيزى داناست.

با توجه با اين آيه پيامبر اسلام پايانبخش پيامبران است، و بعد از او، هيچ پيامبر ديگری نخواهد آمد. قائل بودن به جانشين بعد از پيامبر، اصل ختم نبوت را زير سؤال می برد و آن را کم رنگ می کند، زيرا اگر جانشين پيامبر از طرف خود او تعيين شده باشد، که او حق تعيين جانشين را ندارد، چون او از پيش خود نيامده که از پيش خود جانشين تعيين کند، و اگر بگوييم جانشين او از طرف خدا تعيين شده است، (آنطور که شيعيان می گويند) که در اين صورت با تناقض برخورد می کنيم، زيرا چطور می توان باور کرد که خدا به پيامبرش بگويد، که تو پايانبخش پيامبرانی، ولی از طرف ديگر به او بگويد که کسی را به عنوان امام يا جانشين تعيين کن!! زيرا تعيين جانشين يا امام از طرف خدا دقيقا به معنای دادن اختيارات نبوت به امام يا جانشين است، که اين امر با ختم نبوت تضاد پيدا می کند.

شايد کسی بگويد که مقام امامت با نبوت تفاوت دارد، چون بر امام وحی نمی شود، ولی بر پيامبر وحی می شود؟! بله درست است که بر امام وحی نازل نمی شود، ولی عملا می بينيم که در نزد قائلان به امامت، امام تمام اختيارات و ويژگيهای نبی را دارد منهای وحی، بطوری که حجيت کلام امام، هموزن حجيت کلام پيامبر است، و حتی درجه امامت را بالاتر از درجه نبوت می دانند. پس فرق پيامبر و امام در چيست،  و با اين حساب از ختم نبوت چه چيزی بجا می ماند؟

نکته ی قابل توجه اين است که خاتميت، مقتضايش اين است که پس از پيامبر سخن هيچ کس در رتبه سخن وي نمي‌نشيند و حجيّت گفتار او را ندارد. حال سخن در اين است که امامت را شرط کمال دين شمردن و امامان را برخوردار از وحي باطني و معصوم و مفترض‌الطاعه دانستن، چگونه بايد فهميده شود که با خاتميت ناسازگار نيفتد و سخن‌شان در رتبه سخن پيامبر ننشيند و حجيت گفتار او را پيدا نکند؟

شايد گفته شود: "امامان تشريع نمي کنند بلکه تفسير و تبيين مي کنند!" در جواب بايد گفت: امامان را شارح و مبيّن معصوم قرآن و کلام پيامبر دانستن، گرهي از کار نمي‌گشايد. آيا امامان، براي پاسخ به هر سؤالي، به کلمات پيامبر رجوع مي‌‌کردند و آنها را مي‌خواندند (در کجا؟) و مي‌انديشيدند و آنگاه جواب مي‌گفتند يا جواب‌ها (چنانکه شيعيان مي‌گويند) نزدشان حاضر بود و نيازي به اجتهاد و إعمال رويـّت و پژوهش و تحليل نداشتند. و لذا سخني که مي‌گفتند بر مبنای عصمت بي‌چون و چرا و بي احتمال خطا و بر اثر الهام الهي، عين کلام پيامبر بود و جاي اعتراض نداشت؟ اگر اين دوّمي باشد، فرق پيامبر و امام در چيست؟ و آيا در اين صورت، جز مفهومي ناقص و رقيق از خاتميت چيزي بر جاي خواهد ماند؟

 به عبارت ديگر، امام، يا شارح (بيان کننده ی دين) است يا شارع (شرع گذار و صاحب شريعت). اگر شارع است، ختم نبوت را چه می شود؟ و اگر شارح است، عصمت برای چيست؟ زيرا شارح بودن امامان بدين معناست که گويي آنها «مجتهد معصوم» اند! اما مگر مجتهد معصوم خود مفهومي تناقص‌آلود نيست؟

با اين حساب برای پيامبران گذشته که خاتم النبيين نبوده اند، شايد تعيين جانشين توجيهی می توانست داشته باشد (گرچه آنان جانشين تعيين نکرده اند)، ولی برای پيامبر ما که پيامبر خاتم است، تعيين جانشين نه تنها توجيهی ندارد، بلکه با اصل ختم نبوت او هم تناقض پيدا می کند.

شايد پرسيده شود که پس تئوری تعيين جانشينی برای پيامبر از کجا آمده است؟

بايد اذعان کرد که تئوری تعيين جانشينی برای پيامبر، از رسوبات و پس مانده های افکار مردمانی است که تحت قلمرو پادشاهان زندگی کرده اند، يعنی همانطور که برای مردمان تحت قلمرو پادشاهان متصور نبوده که پادشاه برای خود جانشين تعيين نکند، بهمان صورت هم برايشان متصور نبوده که پيامبر جانشين تعيين نکند، در حالی که بين مقام نبوت و سلطنت بس فرقهاست، نبی از طرف خدا می آيد، در حالی که پادشاه با تعيين پادشاه قبلی و يا با کودتا بر سر کار می آيد.

قائل بودن به تعيين جانشينی برای پيامبر در واقع مانند پوشاندن لباس پادشاهی بر قامت نبوت، و از آنجا پوشاندن لباس نبوت بر قامت امامت است، که نه لباس پادشاهی برازنده ی نبوت است، ونه لباس نبوت برازنده ی امامت.

3- در قرآن کريم هيچ آيه ی صريحی (عرض شد صريح) در باره وجوب تعيين جانشينی برای پيامبر وجود ندارد، نه فقط برای علی يا أبوبکر يا شخصی ديگر، بلکه حتی آيه صريح بصورت عام و کلی هم  در اين باره وجود ندارد، (حالا تعيين شخص پيشکش)، و تمام آياتی که قائلان تعيين جانشينی به آن استدلال مي کنند، تنها نوعی برداشت از آيات است، و لاغير.

حال سؤال اينجاست: اگر مسئله تعيين جانشين و يا همان ولايت و امامت از ديدگاه عقيدتی اينقدر مهم است، چطور ممکن است خداوند در قرآن کريم بطور صريح از حيض و نفاس و طلاق و سلام و ميراث و وضو و تيمم و غسل و ... که از فروع دين هستند، بصراحت سخن بگويد، ولی در باره ی مسئله ی مهم و سرنوشت سازی همچون امامت و ولايت (با برداشت شیعیانه!) در لفافه سخن بگويد، بطوری که منظور از آن را فقط عالمان شيعه فهم کنند؟ وانگهی کجای قرآن کريم صراحتاً ما را امر فرموده تا به امامت و ولايت ايمان بياوريم؟

شايد گفته شود: اين دليل نمی شود! چون در قرآن کريم بسياری از مسائل بطور صريح  و مفصل بيان  نشده است !؟ مثلادر قرآن جزئيات قضايای بسياری از قبيل: نماز، روزه، زکات  و حج و ... بيان نشده است، و سنت پيامبر آنرا برای ما تبيين نموده است، امامت هم از آن قبيل مسائل است؟؟؟

در پاسخ بايد گفت: درست است که قرآن جزئيات بسياری از مسائل را بيان نکرده است، ولی بايد توجه نمود که کليات آنرا بطور واضح و روشن بيان نموده است. اگر قرآن به جزئيات نماز روزه، زکات  و حج و ... اشاره ای نکرده است، ولی در صدها آيه ی ديگر به کليت وجوب آنها  بوضوح وصراحت اشاره نموده است.

حال سؤال اينجاست که در کدام آيه ی قرآنی به کليت وجوب ایمان به اصلی به نام «امامت» بطور شفاف و صريح اشاره شده است؟

به اين آيه توجه فرماييد:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَ الْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَ مَن يَكْفُرْ بِاللّهِ وَ مَلاَئِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيداً [النساء 136]

يعنی: "اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد به خدا و پيامبر او و كتابى كه بر پيامبرش فرو فرستاد و كتابهايى كه قبلا نازل كرده بگرويد و هر كس به خدا و فرشتگان او و كتابها و پيامبرانش و روز بازپسين كفر ورزد در حقيقت دچار گمراهى دور و درازى شده است."

جايگاه امامت در اين آيه و آيات مشابه کدام است؟ آيا ارزش ايمان به امامت و ولايت از ايمان به فرشتگان و كتابهای آسمانی کمتر است؟ و گرنه چرا از ايمان به فرشتگان و كتابها و پيامبران و روز بازپسين ذکر به ميان آمده اما از امامت و ولايت نه!؟

آيا اين امر تبيان بودن قرآن را زير سؤال نمی برد؟ اگر کسی درباره ی امامت و ولايت هيچگونه ذهنيتی نداشته باشد، و قرآن را به زبان عربی و يا به هر زبان ديگری بخواند، از کدام آيه (بدون مراجعه به عالمان شيعه) متوجه میشود که ايمان به امامت و ولايت، اصلی از اصول عقيده است، که بدون آن ايمان انسان کامل نمی شود؟

کوته سخن آنکه قائل بودن به تعيين جانشين برای پيامبر:

هم مخالف رويه ی انبياء،

و هم متناقض با اصل ختم نبوت،

و هم عاری از هر گونه دليل صريح در قرآن کريم است.

نوشته : بهرام ورجاوند